🔸گام 1
گزینش موضوع فقهی و موضوع‌شناسی ناظر به موضوع مسأله (در فقه تفریعی)
🔸توضیح اجمالی و نکته‌ها:
در کارگاه سطح یک (نخستین تمرین پژوهشی) اولویت با گزینش موضوع عبادی و غیر مستحدثه است.
به دلیل :
الف) برخورداری از آیات و روایات برای تمرین کافی
ب) آسانی نسبی و نبود پیچیدگی‌های خاص
🔹در فقه تفریعی سؤال‌محور، نخست باید موضوع سؤال و حد و مرز مفهومی آن روشن گردد.
مقصود از «موضوع‌شناسی» در این‌جا با «موضوع‌شناسی» وابسته به متون دینی تفاوت اساسی دارد.
🔹توضیح این‌که:
دو گونه «موضوع‌شناسی» وجود دارد:
🔹الف) شناخت موضوع مسأله در فقه تفریعی
این موضوع‌شناسی پیش از مراجعه به متون دینی صورت می‌گیرد و چه بسا نیاز به مراجعه به متخصصان آن موضوع باشد.
مثال:
حکم عصیر عنبی چیست؟
(در این‌جا برای حصول به نتیجه درست باید تفاوت عصیر عنبی با خمر یا شیره انگور یا سرکه روشن گردد و چه بسا در این مسیر نیازمند رجوع به متخصص باشیم)
حکم بیمه چیست؟
حکم خوردن فلان حیوان چیست؟
🔹ب) شناخت موضوع قضایای نصوص دینی
این موضوع‌شناسی پس از مراجعه به متون دینی و بر روی موضوعات گزاره‌های طرح شده در نصوص دینی صورت می‌گیرد به هدف واکاوی و شناخت کافی از آن. ابزارهای این موضوع‌شناسی نیز مراجعه به دانش لغت و علوم ادبی و قرائن محیطی وابسته به زمان صدور نص می‌باشد.
مثال:
اتقوا الله، اقیموا الصلاة، ...
مفهوم تقوا و صلاة در زمان صدور این دو نص به چه معناست؟
🔹برای موضوع‌شناسی می‌توان از کتاب‌ها و نیز پایگاه‌های دانشنامه‌ای بهره برد.
🔸گام 2
تجمیع و بخش‌بندی داده‌های قرآنی
🔸توضیح اجمالی :
در این گام، آیات مرتبط با موضوع گردآوری می‌شود.
میزان ارتباط ممکن است سطوح یکسان نداشته باشد.
در آغاز، باید هر آیه‌ای که احتمال اثرگذاری بر روی موضوع مورد نظر را داشته باشد باید گرد آید. این کار باعث می‌شود تا هیچ آیه‌ای از دست پژوهشگر نرود.
🔸پیش‌نیازها و مهارت‌های لازم در این گام :
1. مهارت‌های نرم‌افزاریِ جستجو
مهارت بهره‌گیری از نرم افزار نور التفاسیر یا هر نرم‌افزاری که امکان جستجوی گسترده در آیات را دارد. (این امکان اکنون در همه نرم‌افزارهای نور وجود دارد)
2. مهارت‌های یافتن کلید واژه‌های متنوع و مرتبط
3. بررسی معناشناسی اولیه (نه چندان عمیق و دقیق) بر روی واژگان مرتبط
4. یافتن نقاط حساس و گرانی‌گاه‌های موجود در آیات، در اثنای جستجو
🔸نکاتی درباره بخش‌بندی آیات
1. هر چه دسته‌بندى ریزتر و جزئى‌تر و طبقه‌بندی‌شده‌تر باشد، نتایج دقیق‌تر و همه‌جانبه‌تر به دست خواهد آمد.
2. در مواردی که نتیجه جستجوی آیات، پرشمار است بخش‌بندی پس از پیشرفت اولیه جستجو (10 تا 30 درصد) صورت می‌گیرد و در انتظار پایان مرحله جستجو نمی‌ماند. (به عبارت دیگر، این گام پس از پیشرفت 10 تا 30 درصدی گام پیشین آغاز می‌شود نه پس از پایان آن)
3. بخش‌بندی آیات تحلیل و واکاوی داده‌ها را برای پژوهشگر آسان و از آشفتگی و دشواری ساماندهی انبوه داده‌ها جلوگیری می‌کند.
4. بخش‌بندی بر پایه هدف و غرض مورد نظر از مسأله، و گاه بر پایه موضوعات متقارب و به هم‌پیوسته صورت می‌گیرد.
5. تنظیم و ساماندهی اولیه نوشتار از همین مرحله آغاز می‌شود و نباید پس از تجمیع همه داده‌ها صورت گیرد.
🔸فواید بخش‌بندی آیات:
1. تسهیل در جمع‌بندی و تحلیل پایانی
2. توجه به زاویه‌دیدها در تحلیل و ارائه تحلیل درست
3. به دست‌آمدن میزان بسامد هر مطلبی در آیات و توانایی سنجش نقاط درشت و ریز بر پایه آن
🔸گام 3
بررسی قرائن درونی فهم آیات
🔸دربردارنده مراحل زیر:
1. بررسی صرفی و نحوی: تجزیه و ترکیب آیه با رویکرد معنا محور (با آزادی فکری و عدم تعبد محض به قواعد ادبی و اعتنا به موارد مشابه استعمالی)
2. بررسی ابعاد بلاغی آیات در صورت ارتباط با موضوع مورد نظر (اسلوب‌ها، عنصرهای بلاغی و مجازها و ... .)
3. بررسی لغوی واژگان اثرگذار بر موضوع فقهی مورد نظر
4. بررسی سیاقی آیات (در نظر گرفتن مجموع آیه و نیز آیات پسین و پیشین که وحدت نزولی و وحدت فرازی دارد)
یکی از نکات مهم در دلالت لفظی فهم مَساق کلام است. که اصلا مطلب برای چه ذکر شده و چرا این تعبیر آمده است؟
🔸پیش‌نیازها و مهارت‌های لازم در این گام :
1. کتابشناسی بهترین کتب تجزیه و ترکیب قرآن
2. کتابشناسی کتب معجمی و موسوعه‌ای صرف و نحو برای مراجعات اولیه
3. آشنایی با نرم‌افزار کتابخانه قواعد ادبیات عربی
4. کتابشناسی کتب معجمی و موسوعه‌ای بلاغی برای مراجعات اولیه
5. آشنایی با دو شیوه تقلیدی و اجتهادی در بررسی لغوی
6. آشنایی اجمالی با تاریخ دانش لغت و لغت‌دانان
7. کتابشناسی و مهارت بهره‌گیری از کتاب‌های لغت (دربردارنده کتاب‌های لغت عمومی، غریب الحدیث و القرآن، کتاب‌های فروق اللغه، فقه اللغة، غریب اللغة و ... )
8. آشنایی با نرم افزار قاموس النور
9. آسیب‌شناسی رجوع به کتب لغوی: عدم تمایز معنای نخستین واژه‌ها با معانی پسین، عدم تعهد به ارائه تفاوت‌های ریز میان مفاهیم، عدم جداسازی معانی مجازی و حقیقی، عدم جداسازی معانی اصطلاحی و حقیقی، تأثیر مذاهب فکری بر روی تحلیل‌های لغوی و ... .
10. آموزش مهارت‌های تحلیل لغوی (توجه به متقابل‌ها و متضادها، مرکب‌ها، مفاهیم متقارب المعنی و ...)
11. آموزش مهارت واکاوی موارد استعمال مشابه در نصوص کهن (آیات، احادیث شیعه و سنی، اشعار کهن، ... )
12. توجه به مبانی درست فهم آیات (زبان قرآن چیست؟ عرفی، قابل فهم مردم زمان نزول، علمی، تأویلی و اسرارگونه، چند معنایی ...)
13. اتخاذ مبنای درست در مناسبات میان قرآن و سنت
